बंगालची गाणी (०)

लहानपणी स्वत:च्या आवडीनिवडी ठरवत असताना ’पु. लं. काय म्हणतात?’ ही माझी एक हुकमी कसोटी असायची. ’लहान मुलांशी बोललेलं मराठी म्हणजे बंगाली’ असली ती गोजिरी असावीशी भाषा शिकायला हा माणूस साठाव्या वर्षी शांतिनिकेतनात गेला, त्यांच्या आजोबांनी रवीन्द्रनाथ टागोरांच्या गीतांजलीचा मराठीत अभंगरूपी अनुवाद केला होता असल्या गोष्टी वाचून बंगालीचा मीम आपोआप डोक्यात घुसला. नंतर खुद्द पुलंनी टागोरांच्या लहानपणीच्या आठवणींचा (आमार छेलेबेला) केलेला ’पोरवय’ नावाचा फार सुंदर अनुवाद वाचायला मिळाला, आणि ’क्रेसेंट मून’ मधल्या काही कविता ’सकाळ’ वृत्तपत्रात  यायच्या त्यासुद्धा. त्यामुळे “आपण बांग्लोफाइल आहोत” असं ठरवून टाकायला फार कष्ट पडले नाहीत.

माझं पदवीचं आणि त्यापुढचं शिक्षण केमिस्ट्रीत झाल्यामुळे बंगाली लोक आसपास असायचेच. (“ प्युअर सायन्सचं बंगाली बुद्धिजीवी वर्गाला असलेलं आकर्षण आणि त्यामुळे गणित, भौतिकशास्त्र आणि रसायनशास्त्र या विषयांमध्ये उच्चशिक्षण घेणारे बंगाली घोळके” हा खासगी चर्चेचा विषय आहे!) पण जाता-येता कानांवर पडलेल्या संवादांमधून जे काही किडुकमिडुक बंगाली मला समजायला लागलं, त्यातून ही भाषा खरंच आवडायला लागली. कधीमधी दहा-बारा बंगाली पोरापोरींच्या ’खास अड्ड्या’मध्ये सामील होता आलं, आणि ’क्रीकेट, मूभीज्‌, पॉलिटिक्स’ वरचं भिभेचन – आपलं – विवेचन ऐकायला मिळालं. भाषेचं बोट धरूनच चालीरीती, समजुती, साहित्य वगैरे सांस्कृतिक गोष्टींची झलक मिळाली – मग ’बंगाली कल्चर आणि मराठी कल्चरमध्ये खूपच सिमिलॅरिटीज्‌ आहेत हां ..म्हणजे तुम्हांला नाटकं आवडतात, आम्हांलापण. तुम्हीही तोंडपाटील , आम्हीही (म्हणजे अगदीच ’बाबू’ नसलो तरी..). राजकारणासकट अनेक गोष्टी तुमच्यासाठी ’तत्त्वाचा’ प्रश्न बनतात; आमच्यासाठीही. तुमची दुर्गापूजा आणि पूजोशांखो, तसे आमचे गणेशोत्सव आणि दिवाळी अंक. कोलकाता जसं तुमच्या भाषिक जगाचं केद्रंय असं कोलकातावासी मानतात तसंच पुणं आमच्या जगाचं केंद्र असं पुण्यातल्यांना वाटतं!’ असली खडूस साक्षात्कारी वाक्यं टाकता यायला लागली.

मग, ’हे एकदा करायचं आहे’ असं वाटलेल्या कितीतरी आराम-इच्छा डोक्यात लोळत असतात त्यांत ’बंगाली लिपी शिकायचीय’ ही इच्छा सामील झाली, आणि ती गेल्या वर्षी अगदी अनपेक्षितपणे पूर्णही झाली. केमिस्ट्रीतल्याच दोन सहकारी मित्र-मैत्रिणींसोबत वहीपुस्तक घेऊन शास्त्रशुद्ध बंगाली शिकायला मिळालं. अगदी ईश्वरचंद्र विद्यासागरांनी छापलेल्या अंकलिपीनुसार शास्त्रशुद्ध. गेली दीडशे वर्षं पश्चिम बंगालातली बालकं विद्यासागरांच्याच ’बॉर्नोपोरिचोय’मधून बंगाली मुळाक्षरं शिकायला सुरुवात करतात – वुडवर्ड ग्राइपवॉटर किंवा पॅरॅशूट तेलाहूनही जुनी परंपराय म्हणे. (हे असं सांगितल्यावर समोरच्यानं ’सहीऽऽऽ’ असं चीत्कारायचं असतं किंवा ’आहे ब्ब्वा!’ सारखे भाव तोंडावर आणायचे असतात. ’फुक्कटच्या गोष्टींचा माज नकोय/ स्वत:चा अभ्यास नीट आटपा आधी/ त्यात काय?’ असा भाव आणला तर परिणाम वाईट होतात. (माझ्या कोमल मनावर.) )

बंगालीतला ’अहो मला वाचता येतंय’ वाला आनंद लवकरच संपला, कारण शब्दसंग्रह आणि व्याकरण यांची वानवा! त्यामुळे ’शरत्‌चंद्रांच्या कादंबर्‍या मुळातून वाचायच्या आहेत’ चा आवेशसुद्धा झटक्यात ओसरला. मग पूर्वीची हुकमी युक्ती कामाला आली: गाणी ऐकत किंवा सिनेमे बघत भाषा शिकायची. अख्खा लेख वाचायला जड जातो; त्यामानाने दोन-तीन कडव्यांची गाणी वाचायलाही सोपी आणि समजावून घ्यायलाही.

रवीन्द्रसंगीतातली दोन-तीन गाणी पूर्वी माहिती होती; एक तर शाळेत आंतरभारती प्रकल्पात शिकून पाठ केलेलं. त्यांचा यूट्यूबवर माग काढता काढता अजून खूप काय काय सापडलं. जुनं बंगाली लोकसंगीत, बांग्लादेशातली काज़ी नज़रुल इस्लामची गाणी, रवीन्द्रसंगीताबद्दलची मतमतांतरं, बंगाली सिनेमाच्या सुवर्णयुगातली उत्तमकुमार-सुचित्रा सेनवर चित्रित झालेली गाणी, आधुनिक बंगाली बॅन्ड्सची गाणी. ओळखीच्या समवयस्क बंगाली मुलामुलींच्या बोलण्यात कधीकधी ’रवीन्द्रसंगीत म्हणजेच बंगाली संगीत असं नव्हे’ हा सूर का ऐकू यायचा ते हळूहळू कळत गेलं. मग वाटलं की बंगाली भाषेतल्या संगीताबद्दल मराठीत काही लिहिता येईल का? किमान मला आवडलेली गाणी, त्यांच्या ओळींच्या मला उमगलेल्या अर्थासकट इथे लिहिता येतील.

लिपी वाचता आल्यामुळे आंतरजालावर बंगाली शब्दकोश वाचणं, बंगाली चावड्यांमध्ये एखाद्या गाण्याबद्दल चाललेल्या गप्पाटप्पा पाहाणं जमायला लागलंय. एखादा अडलेला शब्द किंवा संकल्पना समजावून द्यायला बंगाली मित्र-मैत्रिणी (आणि गूगल, विकिपीडिया) आहेतच – अशा अनेक उसन्या काठ्यांवर माझ्या बंगालीचा डोलारा उभा राहिलाय. हा गाण्यांच्या भाषांतराचा प्रकल्पदेखील माझ्या बंगाली शिकायच्या प्रयत्नांचाच एक भाग आहे. त्यामुळे गाण्यांच्या अनुवादात कुठे त्रुटी आढळल्या, किंवा या विषयाबद्दल काहीही संदर्भ माहिती असेल तर नक्की कळवा.

लिहायला सुरुवात करण्यापूर्वी, बंगाली भाषा लिहा-वाचायला शिकवणारे चित्रक आणि स्वागता (चित्रोक, शागोता), ’अजून भाषांतरं ब्लॉगवर टाक’ म्हणणारे अनुप आणि चारु, ’आता लिही’ म्हणणारे सगळेच भद्रलोक: तुम्हांला धॉन्नोबाद.