विद्यापती आणि रसिक माणूस

विद्यापती ठाकूर (विकिपीडिया दुवा) हा इसवी सनाच्या चौदाव्या-पंधराव्या शतकात ’मैथिल कविकोकिल’ म्हणून प्रसिद्ध झालेला कवी/लेखक.

आज ओल्डपोएट्री वर त्याची ही एक कविता मिळाली.

He promised he'd return tomorrow.
And I wrote everywhere on my floor:
"Tomorrow."

The morning broke, when they all asked:
Now tell us, when will your "Tomorrow" come?
Tomorrow, Tomorrow, where are you?
I cried and cried, but my Tomorrow never returned!

Vidyapati says: O listen, dear!
Your Tomorrow became a today
with other women.

त्या काळच्या मैथिलीत कशी दिसली असती ही? शेवटच्या कडव्यातली पहिली ओळ ’भनह विद्यापति सुनहु सखि री’ अशी काहीतरी असेल का?
मैथिली भाषेतली मूळ कविता सापडली नाही, पण या कवितेला देशी भाषेच्या रूपात बघायची खूप इच्छा झाली. म्हटलं बघू मराठी अनुवाद करता येतोय का.

ताल, घाट कुठला वापरायचा? देशी पाहिजे, ओवीसारखा, पण तितका शांत नव्हे. विराणीसारखा, पण तितका सहज दु:ख उघडं करणारा नव्हे.
डोक्यात अचानक सौमित्रची (अकरावी-बारावीत ऐकून ऐकून शेवटी अजीर्ण झालेल्या) ’गारवा’ मधली ’पाणी झरत चालले आज आभाळ फाटले’ - ही ओळ आली. त्या ठेक्याशी मिळता-जुळता ठेका चालेल?
मागे एका प्रतिक्रियेत नानिवडेकर काकांनी अक्षरसंख्येची गंमत दाखवून दिली होती. त्यामुळे जाणीवपूर्वक ८-८-८-७ असं लिहिताना खूप मजा आली. पहिले तीन चरण टकाटक-टकाटक द्रुत लयीत, आणि मग शेवटच्या चरणात एकच अक्षर कमी असलं तरी वाचताना लय एकदम ठाय करायची. त्या चरणाचा वेगळा भाव एकदम छाप पाडून जाईल , तो impact जाणवेल अशी.

"येतो उद्या परतून",गेला साजण सांगून
’उद्या’ कोरून लिहून मी गं भिंत भरली.

झुंजूमुंजू वेळ झाली, सारीं विचारू लागली,
"अगं वेड्यापिश्या मुली, कधी येणार ’उद्या’?"

उदईका, उद्या माझ्या, कुठे आहेस रे राजा?
रडतो रे जीव माझा, तरी येईनास तू!

विद्यापती म्हणे, "खुळे! सोड आता स्वप्न भोळे
तुझा ’उद्या’ झाला बाळे, ’आज’ सवतीचा गं."

छ्या. स्व-भ्यास म्हणून मराठी ठीकेय, पण ही कविता कुठल्यातरी उत्तर भारतीय भाषेतच साजरी दिसणार.

***

हा विद्यापती माणूस बाप होता! पूनम मिश्रांनी इथे संकलित केलेला इतिहास आणि त्याच्या काही रचना वाचून आणि बंगाली, उडिया, मैथिली यांच्यासह अनेक ईशान्य-भारतीय भाषांच्या विकासावर त्याच्या रचनांचा प्रभाव होता हे कळल्यावर याच्याबद्दल आपण शाळेत इतिहासात कधीच कसं ऐकलं नव्हतं असं वाटलं.

विकिपीडियावरून त्याच्या कवितांच्या इंग्रजी भाषांतराचं हे परीक्षण / संकलनही मिळालं. हे वाचताना (राधेच्या वक्षस्थळांचं वर्णन ’राधा, व्हूज दॅट पार्ट ऑफ द फिजीक बिलो द नेक ऍन्ड अबव द ऍब्डोमेन’ असं करणार्‍या) पुलगुरू (अण्णा वडगावकरांची?) खूप पंचाईत झाली असती, असं राहून राहून वाटत होतं!

***

<\\आयायटी कानपूरचं स्मरणरमण > या सगळ्यातून घडलेली एकदम भारी गोष्ट म्हणजे डॉ. अमिताभ मुखर्जींच्या लिखाणाचा नव्यानं शोध लागला. पहिल्या वर्षात आम्हांला ESC101 मध्ये JAVA शिकवली होती सरांनी. अडीचशे मुलांना एकत्रच शिकवत असल्यामुळे सरांशी प्रत्यक्ष बोलण्याचे प्रसंग फारच कमी आले - पण विद्यापतीच्या पुस्तकावरचं त्यांनी लिहिलेलं ते परीक्षण वाचून सरांबद्दलच्या उगाच डोक्यात राहिलेल्या गोष्टी परत आठवल्या.
१. ’सर अत्यंत करिझ्मॅटिक आहेत’ असं आमच्या विंगमधल्या ’ट्रिपल एम’ गटाचं ठाम मत होतं. करिश्मा, रहन-सहन, कॅरीइंग युअरसेल्फ वेल, सेक्सीनेस या विषयांतलं त्या तिघींना फारच जास्त कळत असल्यामुळे मी ते मत स्वीकारून ’करिझ्मॅटिक’ या शब्दाची व्याख्या ’चेहरा सुंदर नसला तरी वर्तणुकीतून अत्यंत दिलखेचक वाटणारी, ’हिच्यासाठी आपण काहीही करू’ असं वाटायला लावणारी व्यक्ती’ अशी ठरवून घेतली. पियाच्या मते ती शाहरुख खानलाही बरोब्बर लागू पडते.
२. हाफपॅन्ट, कॉलरवाला टी शर्ट आणि टेनिस शूज अशा पेहरावात वर्गात येणारे ते एकमेव प्राध्यापक होते, आणि तशा वेशातही ते कधीच गबाळे वाटले नाहीत. अर्थात याचं कारण त्यांच्या ’हाफप्यान्टी’ चट्टेरी-पट्टेरी , नाडीच्या वगैरे नसून रेमन्ड्स किंवा एच ऍन्ड एमच्या फॉर्मल ट्राउझर्स सारख्या कडक फिटिंगच्या, प्लीटेड असायच्या. हिवाळ्यात शून्याच्या खाली तापमान गेलं होतं तेव्हा एकदाच ते फुलपॅन्ट घालून वर्गात आले. मुलांनी लगेच टाळ्यांचा कडकडाट केला. किंचित झुकून नाटकीपणे सगळ्यांना अभिवादन करत ते म्हणाले, ’आज अमिताभला बरं नाही. मी अजिताभ, त्याचा जुळा भाऊ आलोय त्याच्या ऐवजी तुम्हांला शिकवायला.’
३. पहिल्या वर्षीच्या ”म्यूझिकल एक्स्ट्रव्हगॅन्झा’मध्ये पियाचं गाणं ऐकून दुसर्‍या दिवशी अख्ख्या वर्गासमोर ’I saw the birth of a star yesterday' म्हणत त्यांनी तिचं कौतुक केलं होतं. तिची जागच्या जागी प्रचंड चुळबूळ.
४.ते त्यांच्या बायकोला झाग्रेबच्या विमानतळावर पहिल्यांदा भेटले म्हणून त्यांच्या पहिल्या मुलाचं नाव झाग्रेब आहे (!?)
५.मिऍन्डर या अनियतकालिकासाठी त्यांची मुलाखत घ्यायला गेलेल्या कुण्या विद्यार्थ्यानं त्यांना "What is a good age to start dating?" असं मोघमात विचारल्यावर "For you, right now! Make hay while the Sun shines!" असं त्यांनी बजावलं होतं. ’बुरसटलेल्या विचारांच्या काही वॉर्डन्सच्या’ तुलनेत सरांचे हे विचार सगळ्या पोरापोरींना फारच सुधारकी थाटाचे वाटले होते.
६. ’मूरखजी’ अशा टोपणनावानं कानपुरातल्या, कलकत्त्यातल्या जीवनाबद्दलचे त्यांचे दोन-तीन सुरेख लेख मी तेव्हा वाचले होते. कलकत्त्याच्या कॉफी हाउस संस्कृतीबद्दल मला फारच ओढ वाटायला लागली होती, त्यांची काही वर्णनं वाचून.

विद्यापतीच्या रसभरीत कविता आणि अमिताभ मुखर्जी ही रसिक वल्ली. साक़िया, आज रात हमें नींद नहीं आएगी!

कानपूरची जुनी देणी हल्ली सारखी परत भेटायला लागली आहेत