बंगालची गाणी (१) : श्यामा संगीत

बंगाल प्रांतातल्या लोकगीतांचं शोधता येईल असं मूळ म्हणजे वैष्णव परंपरेतली भक्तिगीतं आणि सुफ़ी संतांची कवनं. हा काळ होता इसवी सनाच्या तेराव्या शतकाच्या आसपासचा -म्हणजे महाराष्ट्रातला ज्ञानेश्वरांचा काळ. ’गीतगोविंद’ लिहिणारा कलिंग (ओदिशा) प्रांतातला जयदेव, मैथिल कविकोकिल विद्यापति यांच्यासारख्या कवींच्या रचना ईशान्य भारतातल्या लोकपरंपरेत सहज मिसळल्या. राधा-कृष्णाच्या लीला सांगाणार्‍या त्या सरळसोप्या, खटकेबाज पदांचा प्रभाव आसपासच्या भागात नव्याने जन्माला येणार्‍या बंगाली भाषेवर होता. देवाला माणसात आणणार्‍या या गाण्यांचा आणि भक्तीला तत्त्वज्ञानाचं रूप देणार्‍या सुफ़ी कवितांचा वारसा बंगालच्या श्यामा संगीताला मिळाला असावा.

’श्यामा संगीत’ म्हणजे देवीची आराधना करणारी गाणी. ’शिव’ हे जगामधलं स्थिर असणारं ब्रह्मतत्त्व आणि ’शक्ती’ ही या तत्त्वामध्ये चेतना आणणारी कर्ती या कल्पनांच्या आधारानं शक्तीला, स्त्रीरूप देवतेला प्रमुख मानून तिची पूजा करणारा ’शाक्तपंथ’ त्या भागात प्रचलित होता. आधुनिक बंगालात देवीच्या पूजेला अनन्यसाधारण महत्त्व आहे ते या पूर्वापार चालत आलेल्या परंपरांमुळेच असावं. दुर्गा, गौरी आणि उमा ही या देवीची शांत रूपं आणि काली हे भयंकर रूप असं मानतात. नवरात्रीच्या काळात होते ती ’दुर्गापूजा’ आणि दिवाळीच्या वेळी होते ती ’कालीपूजा’. पूजेच्या दिवसांत बंगालमध्ये गल्ल्यागल्ल्यांतून लागलेल्या मंडपांमध्ये ’ढाक’ म्हणजे ढोलाच्या तालावर हे पुरातन श्यामासंगीत आजही ऐकू येतं.

श्यामा संगीतामध्ये कालीमातेबद्दलची, तिला ’आई’ म्हणून हाकारून तिची स्तुती करणारी गाणी आहेत, तसंच तिच्यावर चिडून, रुसून आरोप करणारी, तिची थट्टा करणारी गाणीही आहेत. उमासंगीत, आगमनी संगीत आणि विजया संगीत हे श्यामा गाण्यांचे उपप्रकार; पण त्यांच्यात हिमालय आणि मेनकेची मुलगी उमा म्हणजेच दुर्गा, तिचं शंकराच्या घरून नऊ दिवसांकरता माहेरी येणं (आगमन) आणि विजयादशमीला परत जाणं या घटनांची वर्णनं असलेली गाणी आहेत – साधारण आपल्या हादग्याच्या किंवा भोंडल्याच्या गाण्यांसारखी. 

कुठल्यातरी असाध्य, अप्राप्य रूपात देवाची कल्पना करायच्या ऐवजी देव अगदी आपल्यातुपल्या गट्टीत असल्यासारखा हा निरागस भक्तिभाव:

 (१) गीतकार: रामप्रसाद सेन (इ.स. अठरावं शतक) [विकिपीडिया संदर्भ]

(या मूळ गाण्याची ऑडियो फ़ाईल आंतरजालावर मिळाली नाही )

मा, मा बोले आर डाकबो ना

ओ मा दिएछो, दितेछो कॉतोई जॉन्त्रोना

छिलेम ग्रिहोबाशी, कोरिले शोन्नॅशी

आर की खोमोता राखो एलोकेशी

घॉरे घॉरे जाबो

भिख्खा मेगे खाबो

मा बोले आर कोले जाबो ना

डाकी बारे बारे ’मा, मा’ बोलिये

मा, की गो रेखो चोख्खु कॉर्नो फेरे?

मा बिद्दोमाने ए दुख्खो शॉन्तानेर

मा मोले की आर छेले बांचे ना

"आई, तुला आता मी ’आई’ म्हणून हाक मारणारच नाही बघ.

तू मला खूप त्रास दिलायस आणि देतेच आहेस अजून!

चांगला खाऊन-पिऊन सुखात घरी राहात होतो, तर तू संन्यासी बनवलंस.

अगं जटियाळे, अजून काय काय वाट्टोळं करणारेस माझं?

दारोदार वणवण करून भिक्षाच मागायला लागतेय ना मला?

जा, अज्जिबात येत नाही आता ’माझी आई गं ती,’ म्हणत तुझ्या कुशीत शिरायला.

मी इतक्यांदा तुला ’आई, ए आई’ म्हणून बोलवतोय, आणि तू तोंड फिरवून बसली आहेस.

माझं ऐकत नाहीस की माझ्याकडे बघत नाहीस. का गं असं करतेस?

आई समोर असताना असं पोरक्यासारखं वाटतंय मला.

सख्ख्या आईला आपल्या पोराचे असे हाल बघवतील तरी का?

ज्जा मग- आता नाहीच म्हणणार तुला ’आई’.

**

(2) गीतकार: काज़ी नज़रूल इस्लाम [विकिपीडिया संदर्भ]

(या गाण्यात ’काली’ या शब्दावर सुरेख श्लेष केलाय - काली म्हणजे देवी आणि काली म्हणजेच काजळी / शाई.)

 माझ्या हातावर काली, तोंडावर काली
माझं शाई-माखलं तोंड पाहून आई
खो-खो हसते गं सारी गल्ली!


मला लिहा-वाचायला होईना मुळी
’म’ मध्ये दिसे श्यामा सावळी
’क’ पाहून, ’काली’ म्हणून
नाचत सुटतो, पिटत टाळी


रेघांच्या कागदावर काळे आकडे
बघून डोळ्यांतून पाण्याच्या रेघा
तुझ्या वर्णाशिवाय दुसरे वर्ण
येतच नाहीत मला गं काली!


तू जे लिहितेस आई रानात-पानांत
दर्याच्या पाण्यात, नभाच्या वहीत
ते सारं येतं की वाचता मला! - मग
म्हणो जग मूर्ख, करो शिवी-गाळी!

आमार हाते काली, मुखे काली

आमार काली-माखा मुख देखे मा

पाडार लोके हांशे खाली

मोर लेखा-पोडा होलो ना मा

आमी ’म’ देखतेई देखी श्यामा

आमी ’क’ देखतेई काली बोले

नाची दिये कॉरो ताली

कालो आंक देखे मा धारा-पातेर

धारा नामे आखी पाते

आमार बॉर्नोपोरिचोय होलो ना मा

तोर बॉर्नोबिना काली

जा लिखीश मा बोनेर पाताय

सागोर जोले आकाश खाताय

आमी शे लेखातो पोडते पारी

लोके मूर्खो बोले दिते ना गाली

--


यातलं ’कालो आंक देखे मा..’ हे कडवं किती अव्वल आहे! शाळेत जायच्या वयात हे गाणं माहिती असायला पाहिजे होतं :)
 

***

(3) उमासंगीत

उमे गं! का गं परक्याच्या घरी नांदतेस?
सांग ना, कशासाठी तिथे नांदतेस?
कुणीबुणी लोक काहीबाही बोलतात -
ऐकूनच काळजात धस्स होतं माझ्या!
कशाला गेलीस बायो तिकडे नवर्‍याकडे?

आईचं मन माझं - कसा धीर धरवेल?
आमचा जावई तिकडे दारोदार भिक्षा मागत फिरतो म्हणे!
या खेपेला परत न्यायला आला तो शंकर तुला, तर 
(तुला दडवून ठेवीन, आणि)
त्याला सांगेन, "आमच्याइथे नाहीच्चेय मुळी उमा."

ओ मा, केमॉन कोरे पोरेर घोरे छिली उमा,
बोलो मा ताइ, केमॉन कोरे पोरेर घोरे?
कोतो लोके कोतो बोले, शुने भेबे मोरे जाइ, केमॉन कोरे पोरेर घोरे?
मा’र प्राने कि धोइर्जो धोरे? जामाई ना कि भिख्खा कोरे!
एबार निते एले बोलबो होरे, उमा आमार घोरे नाई!

***

श्यामा संगीतावरचा एक उत्तम इंग्रजी निबंध इथे आहे: 

http://www.parabaas.com/translation/database/translations/essays/shyamasangeet.html